FIZJOLOGIA UKŁADU POKARMOWEGO

jak funkcjonuje PRZEWÓD POKARMOWY...

człowiek przyjmuje pokarm co najmniej z 3 przyczyn

1. żeby zaspokoić bieżące potrzeby energetyczne (bez odżywiania nie ma życia)
2. żeby wytworzyć lub odtworzyć pewne zapasy na wypadek głodu i dlatego wszyscy mamy tkankę tłuszczową. Kobiety mają większą tkankę tłuszczową ponieważ ewolucyjnie przystosowane są do tego dzięki temu, że zachodzą w ciążę.
3. Oprócz tego jemy również z przyczyn kulturowych

Jedzenie jest niezwykle ważne by utrzymać nas przy życiu, jest także mechanizmem nagrody- zjemy coś dobrego i daje nam to satysfakcję.

To co nam najbardziej smakuje jest również uwarunkowane kulturowo. Najczęściej człowiek jednak zmierza do tego co jest słodkie albo tłuste. Szacuje się, że około miliarda ludzi żyje w niedożywieniu i około miliarda w otyłości.

Nasz system regulacji odżywiania nastawiony jest na trochę inne warunki niż te , w których w tej chwili żyjemy. 

W czasach pierwotnych pożywienia było za mało, jeśli się trafiało to przejmował je osobnik silniejszy, z lepszą przemianą materii, który zjadał wszystko. Nie było kiedyś jak przechowywać żywności więc trzeba było jeść wszystko co jest. Taki osobnik miał większe szanse przeżycia.

Zapotrzebowanie i chęć jedzenia mogą być uwarunkowana genetycznie.

Apetyt nie zależy jednak od jednego genu. Są zespoły, w których jest niedobór 1 genu, są to rzadkie schorzenia:

Polifagia– z koniecznością jedzenia dużych ilości pokarmów.

Akoria– jest to występujący w chorobach psychicznych brak uczucia sytości po posiłku

Bulimia– jest to silny pociąg do jedzenia z epizodami szybkiego jedzenia dużych ilości bogatoenergetycznych posiłków, a następnie w obawie przed otyłością prowokowanie wymiotów po jedzeniu

Hiperfagia- nadmierne zwiększenie łaknienia

Leptyna – hormon anorektyczny

Człowiek ma mechanizm fizjologiczny. - ten kto nie je ten umiera z niedoboru pożywienia

zaspokojenie bieżących potrzeb energetycznych i robienie zapasów to podstawa

W pierwszej kolejności...

Musimy wyżywić mózg, bo to on rządzi.

Mózg żywi się przede wszystkim glukozą - daje sygnał , który jest przetwarzany przez ciało migdałowate (znajdujące się w mózgu). To ciało daje sygnał np. do tkanki tłuszczowej podskórnej i ona zaczyna spalać tłuszcz i mózg jest syty. Jeśli tkanka podskórna nie ma zasobów tłuszczu to mózg wysyła sygnał do ciała i wtedy człowiek idzie do lodówki by coś zjeść.

Transmitery i modulatory decydują o tym, że jesteśmy zdolni wyłączyć lub włączyć apetyt. Jeśli dzieje się coś szczególnego to część ludzi przestaje jeść lub odwrotnie zajadają stres.

Modulatory blokują poczucie głodu, albo (hiperfagia ) stymulują. Krótko mówiąc te mechanizmy nie są perfekcyjnie dokładne, bo czynników jest dużo. Odbywa się wymiana informacji za pośrednictwem cytokin (białka) między ośrodkiem głodu i ośrodkiem sytości w mózgu a różnymi narządami.

Jak żołądek jest pusty to wydziela się grelina (endogenny hormon peptydowy zidentyfikowany w żołądku) , która przesyła informację do mózgu, że trzeba coś zjeść. Takie sygnały wysyła też nasza tkanka tłuszczowa.

Mamy 4 rodzaje tkanki tłuszczowej, które bardzo się od siebie różnią. Nie u wszystkich, bo dzieci i młodzi ludzie do 30 r. ż (czasem do 50) mają też tkankę tłuszczową brunatną

1. brunatna- najbardziej metabolicznie korzystna, najbardziej pobudza procesy spalania, ale potem zanika
2. tkanka tłuszczowa biała dzieli się na 2 dość istotne rodzaje:
   tłuszcz trzewny (między jelitami, narządami)
   tłuszcz beżowy ( podskórny)

Jak człowiek ma dużo tłuszczu między trzewiami (między narządami wewnętrznymi- otłuszczenie narządów) to jest bardzo źle. Korzystniejszy jest tłuszcz podskórny.

Jest jeszcze tkanka tłuszczowa w szpiku - aktywna metabolicznie ale nie jest znana jej rola. 

Zanim pokarm znajdzie się w przewodzie pokarmowym to wiedzmy, że jest to akt świadomy. Nim zdecydujemy się coś zjeść to odczuwamy głód.

Musimy najpierw stwierdzić, że to co jemy jest jadalne, że nie zrobi nam wewnętrznie krzywdy.

Rozpoznajemy to przy pomocy wzroku, zapachu i dotyku. Człowiek jest padlinożercą z natury,zaś  małe dzieci muszą się nauczyć rozpoznawać pokarmy.

Nasze wargi są bardzo wrażliwe na dotyk, jest tu bardzo dużo receptorów czuciowych. Samoistnie zazwyczaj nie jemy pokarmów poruszających się. Wargi nam mówią o konsystencji pokarmu, o jego teksturze. Potem pojawia się język.

Język ma brodawki smakowe, na szczycie języka są słodkie, po bokach kwaśne i słone , a u podstawy języka są brodawki okolone (największe) i są właściwe dla smaku gorzkiego. Są tam one umiejscowione gdyż chronią nas przed tym by nie połknąć czegoś niejadalnego- jest to ostatni moment by się wycofać.

W jamie ustnej dochodzi do rozdrabniania pokarmu. Dzieci mają 20 zębów i nie mają zębów trzonowych stąd trzeba u nich dbać o jakość drobnego, miękkiego pokarmu. Druga ważna funkcja jamy ustnej poza rozdrabnianiem pokarmu to wymieszanie go ze śliną. To służy dwóm celom: rozpoczyna się wstępne trawienie węglowodanów (dzięki enzymom amylaza, mucyna, ) Ślina ma właściwości ułatwiające przechodzenie pokarmu, czyli zwiększa poślizg, ułatwi połykanie. Ma też pewne właściwości bakteriobójcze. Są to 3 funkcje spełniane w mechanizmie żucia.

Człowiek wytwarza ok. 1,5 litra śliny na dobę, większość połykamy co jakiś czas. Konsystencja śliny zależy od tego jaka część układu autonomicznego ma przewagę , w sytuacji kiedy przeważa układ adrenergiczny (część układu nerwowego i kory nadnerczy) i w sytuacjach mocno stresowych ślina jest gęsta- zasycha nam w ustach, gardle. W sytuacjach dobrego samopoczucia jest ślina parasympatyczna czyli soczysta, wodnista.

Ślina trawienna jest parasympatyczna (rzadka)

Z jamy ustnej pewne pokarmy się wchłaniają co jest wykorzystywane w medycynie, np. podawanie leków podjęzykowo ( te leki szybciej działają bo szybciej się tam wchłaniają). Dotyczy to również alkoholu, który już w jamie ustnej się wchłania.

Jak już kęs pokarmowy jest sformułowany decydujemy się na bardzo ryzykowną czynność czyli połykanie. W tej czynności bierze udział ponad 50 mięśni. Zamykają się drogi oddechowe
 ( tchawica, która jest z przodu) by pokarm nie przedostał się do tchawicy. Ten mechanizm niestety nie działa bezbłędnie. Z wiekiem się psuje. Ulega też uszkodzeniu w chorobach neurologicznych. Np. u pacjentów po udarach mózgu czy uszkodzeniach, mamy do czynienia z zaburzeniem połykania. Zaburzenie połykania może być nieuświadamiane, u 1/4 osób starszych zachłyśnięcie nie jest zauważane. To zwiększa ryzyko zapalenia płuc (zachłystowe zapalenie płuc ) zwłaszcza u osób karmionych częściej niż jedzą.

TEST DANIELS (przesiewowy test geriatryczny połykania) – test na sprawdzenie samodzielności połykania przez pacjenta potwierdzający czy trzeba założyć mu sondę.
Polega to na połykaniu wody lub soli fizjol. ewentualnie glukozy (płyn czysty i sterylny): dajemy 2 razy po 5 ml płynu do połknięcia, w odstępie co najmniej 2 minut, potem 2 x 10ml, 2x20ml, a potem 2x 50ml oczywiście nie jednym łykiem. W czasie testu badamy dwie rzeczy : czy pacjent się nie zakrztusi (dopuszczalne jedno zakrztuszenie), badamy też utratę płynności mowy. W zależności od wyniku tego testu, pacjent nie może wcale połykać, albo nie może przyjmować pewnego rodzaju pokarmów (np. sypkich, twardych, stałych)

Jeżeli fizjologicznie dajemy sobie radę z połknięciem to ten kęs pokarmu przedostaje się do przełyku. Wędruje sobie do żołądka. Cały przewód pokarmowy ma dość podobną budowę. (tkanka śluzówkowa, mięśniowa i surowicza na zewnątrz). Żołądek jest tworem , w którym tkanka śluzówkowa ma enzymy trawienne, przede wszystkim pepsynę i komórki okładzinowe , które produkują kwas solny. W związku z tym w żołądku panuje niskie pH ( przy zbyt niskim pH jest nadkwasota). Prawidłowe pH żołądka jest kwaśne, po to by dezynfekować treść pokarmową. W żołądku znajdują się także dość bogate grudki chłonne, są one także w migdałkach podniebiennych (stoją one na straży między gardłem, płucami, a przewodem pokarmowym). Taką samą budowę z grudkami chłonnymi (podobną) ma wyrostek robaczkowy (między jelitem cienkim a grubym- w obrębie ścian jelita cienkiego są liczne grudki chłonne).

TO CO JEST W PRZEWODZIE POKARMOWYM JEST ŚRODOWISKIEM ZEWNĘTRZNYM CHOCIAŻ WEWNĄTRZUSTROJOWYM i dlatego grudki chłonne w róznych miejscach pilnują by w organizmie nie było czegoś nieodpowiedniego, złego. Nie działa to w sposób doskonały. Od czasu do czasu takie grudki robią się grudziskami i z tego powstają chłoniaki. Tam gdzie jest układ chłonny tam będą powstawać chłoniaki.

Żołądek ma pojemność do ok. 3 litrów. To co weszło do żołądka może jeszcze wyjść, jest to zdolność do wymiotów. Nie ma tam zwieracza, jest tylko czynnościowy wpust żołądka. Mobilizujemy tłocznię brzuszną i wyrzucamy zawartość żołądka poza nasz organizm. Jest to typowy mechanizm obronny. Patologicznie może występować ten odruch u pacjentów z zaburzeniami, czy w pozycji leżącej ( wtedy treść dostaje się do drzewa oskrzelowego). W zołądku są dwa mechanizmy mięśniowe : perylstaltyczne (popychające pokarm) , a drugi to jest perystolika (napięcia mięśni gładkich, które utrzymuja ten żołądek w konkretnym kształcie)

Gastropareza- zaburzenia opróżniania żołądka (spowolnienie) ,neuropatia autonomiczna np. przy cukrzycy- nie wiemy, kiedy pokarm jest strawiony od zjedzenia

Żołądek leży między środkową częścią a lewym łukiem żebrowym

Z żołądka pokarm przechodzi do dwunastnicy przez odźwiernik (zwieracz zbudowany z mięśni gładkich), nie mamy wpływu na czynność odźwiernika. Odźwiernik porcjuje pożywienie żeby go nie weszło zbyt dużo do dwunastnicy.
Nazwa dwunastnicy pochodzi od 12 cali (kciuków) .
Dwunastnica przechodzi „ płynnie” w dalszy odcinek, do jelita cienkiego. W obrębie dwunastnicy odbywają się niezwykle ważne procesy fizjologiczne. Jest tam ujście przez brodawkę Fathera przewodu żółciowego wspólnego i przewodu trzustkowego. Przez ten twór przedostaje się żółć i soki trzustkowe (soki mają jeszcze jedno miejsce ujścia). Tam to trawienie jest bardzo intensywne. Dzięki żółci pH zmienia się z kwaśnego na zasadowe. To co miało być strawione przez środowisko kwaśne zostało strawione, a teraz czas na zasadowe.
Trzustka i wątroba, która produkuję tę żółć spełniają wiele różnych ról metabolicznych i wewnątrzwydzielniczych. Trzustka reaguje na bodźce pokarmowe i hormony, wydzielanie jest regulowane, natomiast żółć jest produkowana dość stale ale uwalniana w zależności od potrzeb dzięki obecności pęcherzyka żółciowego. To ważny narząd w sytuacji gdy spożywamy pokarm okresowo a nie ciągle.

Dalej pokarm z dwunastnicy przechodzi do jelita cienkiego. Dzieli się ono na czcze i kręte (podział umowny) Odbywa się tam wiele procesów, nie wszystkie są znane.
Dochodzi tam do trawienia i do wchłaniania pokarmów. Odbywa się to dzięki obecności pofałdowanego nabłonka, gdzie powierzchnia fałd efektywnie jest zwiększona sześciokrotnie (kosmki jelitowe). Są tu też dość liczne naczynia chłonne, a rozłożony na części pierwsze pokarm przedostaje się do układu chłonnego .
Tutaj też bierze początek układ wrotny, czyli krążenie wrotne, a jego sens fizjologiczny jest taki, że to co weszło do naczyń przechodzi od razu do wątroby i nie musi krążyć po całym organizmie.

Do układu wrotnego wydzielana jest też insulina z trzustki.
W jelicie cienkim mamy dużo sublokatorów- bakterii (ponad 100 gatunków bakterii- ich łączny genom jest większy od genomu człowieka) Uczestniczą one w procesach trawienia, są nam potrzebne i dbają o właściwe środowisko. Od gatunków bakterii zależy jakość wchłaniania , praca jelit, jak i nasze zachowanie. Mikroflora bakteryjna jest niezbędna.
W jelicie cienkim mamy ruchy perylstaltyczne i wahadłowe

Pokarm dociera do jelita grubego.

Jelito grube jest oddzielone od cienkiego zastawką krętniczo kątnicza zwaną zastawką Bauhina – zastawka, która zapobiega cofaniu się treści.

W jelicie grubym pokarm ulega zagęszczeniu i dalszemu wchłanianiu (mniej niż w cienkim- głównie woda) Formułuje się tu stolec (masa kałowa). Jelito grube dzieli się na wstępnicę, poprzecznicę zstępnicę , esicę i odbytnicę. Objawy z jelita grubego są trudno uchwytne. Formowanie stolca jest skomplikowanym procesem, tak jak i oddawanie stolca ponieważ jest dużo powikłań zakrzepowo zatorowych gdyż nadmiernie przy tym używamy tłoczni brzusznej.

 Defekację (wydalanie stolca) traktujemy jako czynność znacznego ryzyka. Mechanika oddawania stolca może ulec zakłóceniu.. U starszych osób (seniorów), którzy mają zaparcia, problemy krążeniowe, czy migotanie przedsionków jest to nawet zagrożenie życia.

odpowiednia pozycja ciała przy defekacji - kucna.

Konsystencja stolca nie może być zbyt twarda. Wykorzystujemy (zwłaszcza u osób starszych) odruch żołądkowo jelitowy, polega na tym, że po spożyciu posiłku zwiększa się nieco gotowość do oddania stolca

skala brystolska - badania konsystencji stolca

1- stolec spieczony, podzielony na kawałki, twardy

2- spieczony ale lekko uformowany

3- bardziej uformowany lekko twardy lekko miękki

4- bardziej uformowany lekko twardy lekko miękki

5- miękki, przestaje być uformowany

6- biegunkowy, luźny

Wracamy do naszych dwóch głównych gruczołów

Trzustka jest gruczołem położonym dość podstępnie w miejscu gdzie ciężko określić dolegliwości bólowe, łatwo się pomyslić. Trzustka jest narządem zewnątrzwydzielniczym gdzie wydziela enzymy głównie trypsynę. Jest też narządem wewnątrzwydzielniczym produkującym zarówno insulinę jak i glukagon (hormon odwrotny) warunkując naszą glikemię, oraz amylinę (nieznana)

Wydziela to wszystko do układu wrotnego.

Wątroba jest wielkim narządem metabolicznym. Odbywa się tu przetwarzanie tego co zostało wchłonięte w przewodzie pokarmowym i tego co zostało rozłożone w śledzionie (krew i bilirubina) Wątroba spełnia swoje funkcje dla wszystkich układów, przetwarzane są białka, węglowodany, tłuszcze, cholesterol. Wytwarzane są w niej substancje, które mają być wydalone tj. mocznik, który może być wydalony, a w postaci amoniaku nie potrafi go wydalić (śpiączka wątrobowa- amoniak gromadzi się i nie może być wydalony w postaci mocznika), 
ILORAZ MOCZNIKA DO KREATYNINY (ODNOSI SIĘ DO CHOROBY NEREK ALE I DO CHOROBY WĄTROBY) - jak jest zbyt wysoki to jest świadczy o krwawieniu wewnętrznym, nowotworze, infekcji itp. jak jest go zbyt mało to może być uszkodzona wątroba

W wątrobie również wytwarzana jest glukoza, czyli jeśli nic nie jemy, idziemy spać to w tym czasie wątroba wytwarza nam glukozę. Przy niewydolności wątroby jest kłopot z utrzymaniem stężenia glukozy.

W wątrobie powstają białka, albuminy (transporter dla różnych substancji hormonalnie czynnych), dzięki którym funkcjonuje nasz układ krążenia, wytwarzane jest białko wiążące hormony płciowe itp. Dzięki temu hormony mogą przetrwać w postaci wiązanej (czekają na swoją kolej), a postać aktywna jest stosunkowo niewielka. Albuminy wiążą też różne leki

Produkowane również białka układu krzepnięcia. Wątroba wytwarza żółć, składnik soków trawiennych. Jest narządem, których czynności nie potrafimy stale zastąpić. Jest dializa wątrobowa ale krótkotrwała.
Pamiętajmy! prawidłowe funkcjonowanie układu pokarmowego to zdrowy styl życia: prawidłowa dieta adekwatna do wieku, ruch i uśmiech na twarzy.

i na koniec kilka terminów:

Perystolika - napięcie mięśniówki powodujące że ściany żołądka obejmują treść żołądka utrzymując ją mimo siły ciężkości, ściany nie stykają się ze sobą.

Perystaltyka – aktywność motoryczna w przewodzie pokarmowym, która powoduje przesuwanie pokarmu z przełyku aż do jego końcowego odcinka, czyli odbytnicy.

Gastropareza – następstwo neuropatii autonomicznej polegające na zaburzeniu (spowolnieniu) opróżniania żołądka.

Rektocele- patologiczne uwypuklenie ściany odbytnicy, wywołujące zmiany anatomiczne i zaburzenia czynności układu pokarmowego

źródło: notatki z wykładów Prof. zw. dr hab.  Krzysztofa Marczewskiego- specjalisty chorób wewnętrznych, nefrologii, hipertensjologii, balneoklimatologii i medycyny fizykalnej, geriatrii, endokrynologii. ogromnego autorytetu w świecie medycznym